Cmentarni rzemieślnicy – twórcy zapomniani

Celem niniejszego projektu było wydobycie z czeluści niepamięci, efektów pracy wspomnianych w tytule twórców. Siłą rzeczy jeśli mówimy o cmentarzach byli to przedstawiciele kilku tylko rzemiosł, a mianowicie:

• Kamieniarze (rzeźbiarze, sporadycznie też architekci) najliczniej reprezentowana grupa, będąca niejako podstawą przy tworzeniu każdego z prezentowanych tu nagrobków.
• Kowale artystyczni (metalurdzy), upiększający często groby kratami, ogrodzeniami, czy krzyżami, bądź to kutymi bądź odlewanymi.
• Fotografowie, których owalne (najczęściej) zdjęcia zdobią do dziś wiele nagrobków.

Warszawa ? miasto tak bardzo okaleczone i doświadczone przez historię (szczególnie w XX w.) ma stosunkowo mało, szczególnie w porównaniu z innymi miastami oryginalnej historycznej zabudowy i infrastruktury. Zadziwiająco wiele natomiast pozostałości znajdujemy na cmentarzach. Najstarszy i najlepiej zachowany cmentarz powązkowski został założony w 1790 r. ? nie jest o n przedmiotem niniejszych badań ale można przyjąć, że mniej więcej od tego czasu datuje się początek ery powstawania form cmentarnych istniejących do dzisiaj. Są oczywiście cmentarze starsze (np. Kamionkowski), lecz o wiele uboższe w nagrobki, są też nagrobki w kościołach (o wiele starsze ? nawet trzystuletnie). Jesteśmy tego świadomi jednak dla uproszenia za datę początku interesującego ans okresu przyjmujemy rok 1790.

W zestawieniu poniższym prezentujemy twórczość funeralną zebraną na przykładzie czterech cmentarzy.

Każdy z cmentarzy powstał w innym okresie każdy reprezentuje też skrajnie inną religię, Takie zróżnicowanie chronologiczne jak i kulturowo religijne było zamierzone.
Tematem wiodącym nie są same cmentarze a ludzie biorący udział w ich powstawaniu ? cmentarni twórcy. Dlatego cały materiał pokazujemy wychodząc od konkretnych ludzi (ich firm) dopiero po wejściu w zakładkę z daną firmą pokarze się podział na cmentarze w obrębie. W obrębie każde gej z nekropoli pojawią się konkretne nagrobki w ułożeniu chronologicznym.
Opracowanie każdego z grobów zawiera  trzy grupy fotografii:

• Ogólne zdjęcia grobu (z kilku stron).
• Zdjęcia sygnatury twórcy.
• Zdjęcia szczegółowe detali i ozdób, wraz z wymiarami.

Prócz fotografii przy każdym z grobów znajdują się też informacje opisowe, min. o lokalizacji nagrobka, o stanie zachowania itd.)

Opracowanie niniejsze jest tylko pierwszym krokiem na drodze do pełnego zarchiwizowania sygnowanych grobów warszawskich. Na bazie pozyskanych materiałów będzie można wyciągać coraz dalej idące wnioski o rejonizacji, poszczególnych firm, czasie ich istnienia i asortymencie oferowanych usług, o modach na różne kostiumy architektoniczne, co szło w parze z architekturą miejską, a na terenie naszego miasta niestety zachowało się w znikomym stopniu. Poza tym w przypadku cmentarzy sytuacja jest o tyle bardziej klarowana, że każdy (nieuszkodzony) nagrobek ma datę, a rok wzniesienia budynku często bywa dyskusyjny. Fakt ten może być wielce pomocny dla badaczy architektury.

Autor projektu żywi nadzieję, że prezentowana tu baza ikonograficzna i merytoryczną, tak zróżnicowana i obszerna, dotycząca często obiektów niedocenianych lub dotychczas wręcz niezauważanych, choć po części przyczyni się do popularyzacji tematyki sztuki funeralnej pośród historyków, konserwantów, varsavianistów, czy decydentów, jednym słowem ludzi którzy mają lub mogli by mieć styczność z opracowanym tu tematem, by zostali uwrażliwieni i nie pozostawali obojętni na losy poszczególnych obiektów tego typu.

Projekt dofinansowany przez:

Cmentarze :

Wojskowy

Muzułmański

Prawosławny

Żydowski

Cmentarz Wojskowy na Powązkach (założony 1912 r., obecna pow.: 24 ha, adres: Powązkowska 43/45)

Najnowszy z omawianych tu cmentarzy. Powstał w 1912  r. dla stacjonujących w okolicznych koszarach żołnierzy carskich. Swój militarny charakter obiekt ów zachował do czasów współczesnych.

Zarówno podczas I jak i II wojny światowej chowano tu żołnierzy niemieckich (obecnie ekshumowani, podobnie zresztą jak i żołnierze rosyjscy). Po dziś dzień cała nekropolia obfituje w różnego rodzaju kwatery zunifikowanych nagrobków, których liczba idzie w tysiące, powiązanych z konkretnymi walkami, czy wydarzeniami historycznymi. Spoczywają tu zarówno powstańcy listopadowi (1831 r.), styczniowi (1863 r.) jak i sierpniowi (1944 r.); ofiary przewrotu majowego (1926 r.), i obrony miasta przed Sowietami w 1921 r. Są kwatery żołnierzy z 1939 r, harcerzy, partyzantów, lotników (ginących pojedynczo lub w katastrofach zbiorowych), czy pomordowanych przez powojenny reżim komunistyczny. Są też tu liczne pochówki postaci znane życia publicznego; począwszy od artystów (ludzi słowa, dłuta i pędzla), poprzez sportowców, na politykach kończąc.

Pomimo znacznego obecnie odsetku grobów cywilnych, cały teren przepełniony jest martyrologią w postaci wielu wyodrębnionych kwater związanych z wydarzeniami, od XIX w. po dzień dzisiejszy (kwatera smoleńska, czy polegli w misjach wojskowych ostatnich lat poza granicami Polski ), co tworzy unikalny charakter tej nekropolii w sakli całego kraju.

Cmentarz Muzułmański przy ul. Tatarskiej 8 (założony 1867 r., obecna pow.: 1 ha, adres: ul. Tatarska 8)

Założony w 1867 r. w związku z zapełnianiem się innego, pobliskiego cmentarza muzułmańskiego przy ul. Młynarskiej ? potocznie zwanego ?Kaukaskim?. Cmentarz Kaukaski zamknięto rok później.

Mizar przy ul. Tatarskiej to obecnie jedyny, czynny cmentarz muzułmański w Warszawie i jeden z kilku w Polsce. Początkowo chowani tu byli głównie wyznawcy Mahometa z armii carskiej, z czasem jednak powstała w stolicy niewielka, osiadła na stałe, społeczność muzułmańska korzystająca z tego miejsca. Z początkiem XX w. chowano tu już nie tylko żołnierzy, ale i przedstawicieli innych zawodów. W dwudziestoleciu międzywojennym przybyło nieco nowych muzułmanów, głównie ze wschodnich rubieży II RP, którzy z różnych powodów decydowali się na życie w stolicy.

Po II wojnie światowej pojawiła się kolejna grupa: studenci i naukowcy z krajów muzułmańskich określanych ?bratnimi?, z racji panującego tam ustroju socjalistycznego. Z kolei po upadku komunizmu i otwarciu handlowym na świat pojawiła się spora ilość przedsiębiorców ze wschodu, osiadła w Warszawie głównie ze względu na prowadzone interesy.

Obecnie społeczność muzułmańska w skali całego kraju liczy ok. 35 000 osób. Sam cmentarz natomiast został wpisany do rejestru zabytków wraz z rokiem 1984.

Cmentarz Prawosławny na Woli (założony 1836 r., otwarty 1841 r., obecna pow.: 24 ha, adres: ul .Wolska 138/140)

Pośrednią przyczyną urządzenia owego cmentarza było Powstanie Listopadowe (1831 r.). Po jego upadku miał miejsce wzmożony napływ ludności rosyjskiej do Warszawy. Wiązało się to ściśle z falą rusyfikacji, będącą jedną z represji wymierzonych przez Carat w Polaków po stłumionym zrywie narodowościowym.

Oficjalne otwarcie nastąpiło w 10 rocznice upadku powstania, choć pierwsze pochówki miały miejsce już kilka lat wcześniej.

Cmentarz rozwijał się i dobrze funkcjonował aż do I wojny światowej, kiedy to wraz z ucieczką Rosjan (1915 r.) pozostał opuszczony i bez dozoru… Brak prawosławnej społeczności i fakt uznawania go za jeden z symboli rusyfikacji, spowodował lawinową wręcz dewastację. Groby były niszczone bądź to w celu pozyskania kamienia, bądź przy okazji grabieży zwłok, bądź zwykłych chuligańskich wybryków.

Od ok. 1930 r. datują się pierwsze próby ochrony cmentarza. Zaczęto min. wznosić ogrodzenie, ukończone dopiero po 1945 r. (!). II wojna światowa nie przyniosła tak dużych strat, jak wspomniany okres dewastacji. W okresie PRL-u starano się zabezpieczyć cmentarz, chociażby poprzez wpisanie go w 1965 r. do rejestru zabytków.

Ważnym wydarzeniem było dopuszczenie od 1977 r. w północnej części cmentarza pochówków katolickich. Obecnie rejonizacja ta nie jest przestrzegana.

Cmentarz Żydowski przy ul. Okopowej (założony 1806 r. obecna pow.: 34 ha, adres: ul. Okopowa 49/51)

Założona w 1806 r. ? najstarsza z badanych w niniejszym projekcje nekropolii. Cmentarz ów miał obsługiwać warszawską stronę Wisły, w odróżnieniu od praskiej, gdzie nieco wcześniej zorganizowano cmentarz na Bródnie (1780 r.), który w wyniku ostatniej wojny i powojennej polityki traktującej go jako darmowy skład kamienia budowlanego, właściwie przestał istnieć? Dziś jest to tylko pusty teren z niewielką ilością ocalałych macew.

Kirkut przy ul. Okopowej, ten którym się tu zajmujemy miał niepomiernie więcej szczęścia i z niewielkimi (w skali całości oczywiście) stratami przetrwał do naszych czasów. Po eksterminacji Żydów, dokonanej przez Niemców podczas ostatniej wojny, cmentarz podupadł. Mimo, iż był ogrodzony i dozorowany popadał powoli w zaniedbanie. Ilość pochówków i odwiedzających drastycznie spadła?.

Wielu doceniało jego wartość, zarówno artystyczną jak i historyczno-kulturową oraz jako jednego z nielicznych świadectw odeszłej na zawsze w niebyt, tak barwnej społeczności współtworzącej dawną Warszawę. Sytuacja zmieniła się dopiero w latach 70. XX w., kiedy to wraz z rokiem 1973, całość wpisano do rejestru zabytków i objęto ochroną prawną. Od tego też czasu datuje się działalność mająca na celu ochronę, renowację i konserwację obiektu.